Ҳар миллат дар масъалаи ягонагӣ, якпорчагӣ ва некў ба ҳам омадани қишру табақаҳои кишвар бо ҳолатҳое рў ба рў мешавад, ки як муддат ноил шудан ба мувозинати созгор хусусияти буҳронӣ касб менамояд. Гоҳо халалдор шудани осоиши ҳамдигарӣ боиси гусехта шудани сарриштаи кор ва тафаккури мантиқӣ гардида, даҳшати парокандагӣ мардумро дар идроку фаҳмиши воқеият ва раҳоӣ ёфтан аз он нотавон месозад.
Зарурати таҳияи консепсияи ваҳдати миллиро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пошхўрии Иттиҳоди Шўравӣ ба миён овард. Зеро ҳангоми расидан ба истиқлолияти давлатӣ дар фазои сиёсии кишвари мо ба ғайр аз мақомоти амалкунандаи сиёсӣ боз ду гурўҳи асосии қудратхоҳ зуҳур намуд: яке неруи зиёиёни эҷодкори дунявӣ, ки дар пояи пуштибонӣ аз мақоми давлатӣ гирифтани забони тоҷикӣ, арзишҳои миллӣ ва фарҳангӣ фаъолият мекард; ва дигаре, рўҳониёни исломгаро, ки худро ходими ягонаи давлату мусулмонони Тоҷикистон меҳисобиданд ва ба пиндори худ, ҳеҷ даъвои сиёсӣ не, балки нияти ислоҳоти динию ахлоқии ҷомеаро доштанд.
Табиист, ки ин ду неруи сиёсӣ ба зудӣ сарпарастони хориҷӣ пайдо карданд. Хушбахтона, аксари зиёиёни пешқадами тоҷик ғаразҳои сиёсии хоҷагони берунаро ба зудӣ дарк карданд, вале исломгароёни сиёсӣ ба “хизмат” омода будани худро бо ниҳоду неруҳои беруна барои расидан ба қудрати сиёсӣ эълон намуданд. Бояд эътироф кард, ки солҳои 80-90-уми асри гузашта дар зери таъсири вазъи сиёсии Афғонистон ва суст шудани пояҳои идеологияи давлатӣ на танҳо дар байни пайравони ислом, балки дар миёни муътақидони дину конфессияҳои дигари ҷомеаи шўравӣ ҳам як ривоҷу равнақи бесобиқаи ҷаҳонбинии динӣ боло гирифт. Дар ин замина даъвоҳои қудратхоҳӣ ва мавқеъгирии сиёсию динӣ дар фаъолияти аксари ҳизбу созмонҳои навбунёд боло рафт. Чун ҳадафи асосии геополитикӣ барҳам додани империяи абарқудрати шўравӣ буд, ҳама гуна ҷасоратҳои сиёсии дорои хусусияти ошкорбаёнӣ ва демократӣ аз хориҷ зуд дастгирӣ меёфт. Пуштибонии созмонҳои гуногун аз навгониҳои сиёсию идеологии дар ҷумҳуриҳои тоза ба истиқлол расида аслан дар зери шиори ҳимояи “ҳуқуқу озодиҳои поймолшудаи шаҳрвандон”, бахусус озодии виҷдон роҳандозӣ мегардид. Дар ҳамин росто, ба арсаи сиёсат омадани ҷараёнҳои динию мазҳабӣ дар ду ҷумҳурии собиқ Иттиҳоди Шўравӣ – Озарбойҷон ва Тоҷикистон ҳам обрўю эътибори исломро коста кард ва ҳам ба ваҳдати миллӣ ва пайвандҳои суннатию таърихии ин ду миллат зарбаи ҷонкоҳ ворид намуд.
Вазъияте, ки дар оғози истиқлолияти ҷумҳурии мо падид омад, ба ҳукми тақдир ё таври тасодуф бо омилҳои таназзули давлати Сомониён як айнияту монандӣ пайдо кард. Шигифтовар он буд, ки ҳамон ҳақиқати талхи таҷрибаи рўзгор дар солҳои 90 асри ХХ дар шаклу муҳтавои андаке дигаргун боз гиребонгири давлати ҷавони Ҷумҳурии Тоҷикистон шуд. Афсўси дигар он аст, ки раванди кашмакашҳои дохилӣ ва эълони озодиҳои демократӣ ба шаклгирии тафаккури исломи сиёсӣ ва таъсиси ҳизби динӣ оварда расонид. Ин ҳизб арзишҳои воло ва муқаддасоти диниро танҳо ва танҳо барои расидан ба ғаразҳои сиёсӣ истифода мебурд ва таъсиси ҳизбро аз нигоҳи дин асоснок менамуд, вале тасаввуроти бисёрҳизбию ҷаҳонбиниии дигарро эътироф намекард.
Мутаассифона, пешвоёни созмонҳои ҳизбӣ тавонистанд дар мағзи ҷавонон ақидаи ботилеро ҷойгузин намоянд, ки маҳз таъсиси давлати исломӣ ва арзишҳои қурунивустоӣ ба унвони як роҳи беҳтарини ҳалли тамоми мушкилоти иҷтимоӣ дар зиндагии онҳо пазируфта шавад. Ҳарчанд мисли оина равшан буд, ки андаруни ҷаҳонбинии динӣ ҷойгузин кардани равандҳои ҷамъиятӣ ҳеҷ вақт боиси пешрафт шуда наметавонад ва дар замони рушди илму технология чунин корбурд нопазируфтанист, вале тўли солҳои 1992-1997 рафторҳои ногуфтанӣ ва ношунидание дар ҷомеаи мо ҳукмфармо гардид. Дар вазъияти сиёсӣ-иҷтимоии солҳои 90-ум дар кишвари мо тамоми заминаҳо барои бархўрди бардавоми мусаллаҳона ва аз байн бурдани давлати миллии тоҷикон вуҷуд дошт, зеро гурўҳҳои мусаллаҳи мухолиф ташнаи хуни якдигар буданд ва қумондонҳои саркаш аслан ба сухани касе эътибор намедоданд.
Тибқи таълимоти ҷомеашиносии муосир, чунин давраҳои тақдирсози ҳассос дар қишри роҳбарии ҷомеа “ақаллияти созанда” (creative minority)”-ро рўйи кор меоварад, ки қудрати посухи муносиб ва саривақтӣ додан ба ин гуна таҳдиду хатарҳои дохилию беруниро дошта бошад. Маҳз ин ақаллияти фаъол ва созанда бақо ва пойдории давлат ва фарҳанги миллиро таъмин карда метавонад. Хушбахтона, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон намунаи беҳтарини сарвари ин гуна ақаллияти созанда дар марҳилаи тақдирсози миллати мо гардиданд, ки новобаста аз таҳдиди хатарҳо ба ҷони худ тавонистанд масъулияти сангини посух додан ба хатару чолишҳои барои давлати ҷавони миллии тоҷикон ҳалокатборро ба дўш гиранд. Ва дар ниҳояти кор мардуми шарифи Тоҷикистонро ба санаи фараҳбахши 27 июни соли 1997 – рўзи имзои ҳуҷҷати муҳим- «Созишномаи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» расонанд.
Ҳарчанд Тоҷикистон 21 сол аст, ки дар шароити сулҳу субот ва истиқрори миллӣ фаъолият мекунад, вале таъсири нооромиҳои солҳои 90-уми қарни гузашта дар рушди сиёсӣ ва иқтисодии кишвар то ҳанўз эҳсос мешавад. Ин ҳолат аз ҳама бештар дар булҳавасона пайравӣ кардани насли ҷавон ба раванду ҷараёнҳои номатлуб ва гароиши онҳо ба ҳизбу ҳаракатҳои ифротӣ зоҳир мегардад. Маркази исломшиносӣ дар назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ба омўзиши масъалаҳои диншиносӣ, исломшиносӣ ва мониторинги вазъи динӣ машғул аст, зимни таҳлилҳои охирини худ доир ба рафтори ҷонибдорони андешаҳои ифротӣ ва тундрав дар шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ чеҳраи эҳтимолии иҷтимоӣ ва равонии онҳоро чунин табақабандӣ кард:
1) Шахсоне, ки дорои сатҳи пасти саводи дунявӣ ва динӣ мебошанд ва илова бар ин, мушкилоти иқтисодӣ доранд, вале касбу кори муайян ва доимӣ ҳам надоранд. Онҳоро навкар ё мардикори муздур меноманд, кадом кореро, ки ба онҳо фармоянд, барои гирифтани дастмузд иҷро мекунанд. Чунин афрод бештар дар муҳоҷирати корӣ қарор дошта, аз таъсири бади ғурбати рўзгор андеша ва ҷаҳонбинии устувор ҳам надоранд. Ин тоифа ба осонӣ туъмаи осон барои таблиғгарон ва ҷалбкунандагони гурўҳҳои ифротӣ мешаванд.
2) Касоне, ки дар муҳити суннатии оилавӣ тарбия ёфтаанд ва ҷаҳонбинии онҳо асосан хусусияти динӣ дорад. Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки мутаассифона, як қисми афроде, ки солҳои 90-уми асри гузашта дар Афғонистон ҳамчун ҷонибдорони мухолифин муҳоҷир шуда буданд, имрӯз якҷоя бо хонаводаашон ҷонибдори гурўҳу ҷараёнҳои ифротӣ шудаанд ва барои қабули идеологияи онҳо майлу хоҳиши тамом доранд ва дар фикру андешаи ҷустуҷӯи роҳҳои сафар ба хориҷ, пайвастан ба ин гурӯҳҳо ва дарёфти даромадан ба “биҳишти дурўғин” ҳастанд.
3) Як гурӯҳи афроди бадхўй ва ҷиноятпеша ҳанўз дар ҳар ҷое вуҷуд доранд, ки зиндагиро танҳо аз тариқи зӯроварӣ ва гирифтани даромади муфт меписанданд ва тасаввур мекунанд. Баъд аз пурзӯр шудани назорат ва муқовимат бо ҷинояткорӣ дар ҷумҳурӣ онҳо дигар натавонистанд бо роҳи одаткардаи худ зиндагӣ кунанд ва барои идомаи фаъолияти ҷинояткоронаи худ хунсардона ба ин гурӯҳҳо пайвастанд.
4) Гурӯҳи шахсоне низ ҳастанд, ки дар шароити нав бо мушкилиҳои гуногун дар зиндагӣ, ба мисли карзҳои бонкӣ, амалҳои коррупсионӣ дар муассисаву корхонаҳо ва дар кофтукови мақомоти ҳифзи ҳуқуқ будан мувоҷеҳ шудаанд. Онҳо аз тариқи пайвастан ба ҳизбу созмонҳои ифротӣ мехоҳанд нуқсону камбудиҳои худро рўйпўш кунанд ва аз фазои мушкилзои зиндагии худ дуртар фирор карда, худро қаҳрамон ва адолатҷў нишон доданӣ мешаванд.
Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин вазъияти зуд тағйирёбандаи сиёсати ҷаҳонӣ бо такя ба таҷрибаи сулҳофаринии солҳои 90-уми асри гузашта ва консепсияи мукаммали ваҳдати миллии худ фаъолияти ниҳодҳои қудратӣ ва шабакаҳои илмию таҳлилӣ ва иҷтимоиро васеъ ба роҳ монда, тамоми имкониятҳоро барои паст кардани шиддати ифротгароӣ, терроризми динӣ, решакан кардани гароиши ҷавонон ба сафи ҳизбу ҷараёнҳои ифротӣ, таблиғи арзишҳои фарҳанги миллӣ ва ваҳдати динию эътиқодии мабно ба мазҳаби ҳанафӣ ва таълимоти исмоилия сафарбар карда истодаанд.
Албатта, барои расидан ба ин ҳадафҳо мушкилоти зиёде дар масъалаҳои ташкилию маъмурӣ ва фаҳмондадиҳию ҳамоҳангсозӣ вуҷуд доранд. Вале як чиз бебаҳс аст, ки консепсияи ваҳдати миллӣ имрўз ба хотири ҳифзи манфиатҳои давлатдории миллӣ ва пойдории сулҳу субот бояд рисолати сиёсию иҷтимоии худро бори дигар ба маърази кору пайкори созанда барорад ва аз нигоҳи илмию назариявӣ собит намояд, ки пазируфтории мафкура ва ҷаҳонбинии беруна, кўр-кўрона ва ноогоҳона пайравӣ кардан ба ҳизбу ҷараёнҳои ифротӣ ба ҷуз пушаймонию саргардонӣ меваи дигаре ба бор намеоварад. Бояд ҷомеаи ҷаҳони мутамаддин ҳам бидонад, ки дар ҳамон солҳои мудҳиши 1992-1997 миллати тоҷик тамоми масъулияти мубориза бар зидди ифротгароӣ ва терроризми диниро ба дўши худ гирифта, паҳншавии равандҳои номатлуби ифротиро дар минтақа ва марзу буми кишварҳои аъзои ИДМ муваффақона пешгирӣ кард. Насли ҷавони мо бояд боварӣ дошта бошад, ки ин равандҳои зукомшакл падидаҳои муваққатиянд ва ба зудӣ воқеияти бозиҳои геополитикӣ, кашмакашҳои сиёсӣ барои ба даст овардани манфиатҳои бештари иқтисодӣ ва ниҳоятан чеҳраи ҳақиқии созмону ҳаракатҳои ифротӣ бо шабакаҳои таблиғотию фармоишии онҳо дар минтақаҳои даргири Ховари Миёна ва умуман олами ислому арсаи ҷаҳонӣ ошкору аён хоҳад шуд.
Ва ба таъбири қуръонӣ ифротиён касоне хоҳанд буд, ки Худо “исваддат вуҷуҳуҳум” (3:106) – “рўйҳояшонро сиёҳ гардонидааст”.
Файзулло БАРОТЗОДА,
директори Маркази исломшиносӣ дар
назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон
