Мафҳуми амният:
Бояд гуфт, ки назари Куръон ба мафҳуми сиёсии иҷтимоии амният ба роҳнамоии Қуръон ва дар иртибот бо бахше аз мафҳумҳои исломӣ пайванд аст, зеро Қуръон ибораи «Ху¬до паноҳатон дод ва ёрӣ кард ва пирӯз гардонид ва аз чизҳои покиза рӯзӣ дод, ки шояд шукр гӯед»-ро (8-26) аз неъмати Худо ва сарнавишти устувор барои мўъминони солеҳ номидааст (Ҷомеъ -ул-баён, ҷ. 10, ҷ. 18, с. 211; Ал-мизон, ҷ. 15, с.155). Аз ҷумлаи корбурди тавсифии он дар мавридҳое чун «ал-балад-ул-амин» (95-3) ва «тинҷу ором буд, рӯзии мардумаш ба фаровонӣ аз ҳар ҷо мерасид» (16-112) ба маънои амн, ором ва осуда аст (Ҷилди 2, саҳ. 457, «Ҷомеа ва торих»). Дар сураи 2-55 омадааст: «Худо ба касоне аз шумо, ки имон овардаанд ва корҳое шоиста кардаанд, ваъда дод, ки дар рӯи замин ҷонишини дигаронашон кунад, ҳамчунон, ки мардумеро, ки пеш аз онҳо буданд, ҷонишини дигарон кард, Ва динашонро, ки худ барояшон писандида аст, устувор созад. Ва ваҳшаташонро ба тинҷи иваз кунад. Маро мепарастанд ва ҳеҷ чизеро бо Ман шарик намекунанд. Ва онҳо, ки аз ин пас ношукрӣ кунанд, нофармонанд!».
Амният дар забони арабӣ барои баёни мафҳумҳое чун ҳифз аз хатар ва тарс ва оромиш, амният ва осоиш ва аз байн бурдани тарсу нигаронӣ истифода шудааст (3,с.3376; Фарҳанг Форсӣ, ҷ.1, с.354). «Амният» дар луғати вожаҳои Қуръони карим «Бехатар» зикр мешавад. Калимаи бехатар барои шарҳи мафҳуми безарар ва беозор низ истифода мешавад. Пас вазъи амният ба маънии ҳолати беозор ва безарар будан ё давлате аст, ки дар он хатар ва зиён вуҷуд надорад, дар он давлат сулҳ пойдор аст. Шахсе, ки аз нигоҳи ботинӣ ҳар гуна тарс ва изтироб надорад, оромӣ дорад.
Дар соҳаи иҷтимоӣ, амният (дар забони англисӣ "Security") ҳолати озодӣ аз ҳама гуна таҳдид ё ҳамла ё омодагӣ ба муқобила бо ҳама гуна таҳдид ва ҳамла аст.
Дар истилоҳоти сиёсиву ҳуқуқӣ ин маъно ва мафҳум дар шакли амнияти фард, амнияти иҷтимоӣ, амнияти миллӣ ва байналмилалӣ низ ба кор рафтааст. Аз фард, ҷомеа, миллат ва кишвар бар зидди таҳдидҳои беруна ва нуқтаи баръакси «таҳдид» мебошад. Ҳар кишваре, ки метавонад таҳдидҳои эҳтимолӣ ва воқеиро аз байн барад, ба сулҳу амният расидааст.
Хусусиятҳои амният:
Амнияти давлат кафили инсонҳо ва ҷомеа буда, дорои муҳимтарин хусусиятҳо аст:
1.Нисбияти амният: ба эътиқоди Қуръон, амният ба вижа дар ҷаҳони инсоният як масъалаи нисбист ва дар бораи амнияти устувор бо эътимод ва амнияти абад ҳарф задан ғайриимкон аст, чун дин амнияти дақиқи муъминонро дар охират ваъда додааст. Аз ин рӯ, дар ҳаёти моддии дунё ба амнияти мутлақ ноил шудан кори осон нест. Зеро корҳои дунё ҳамеша тағйирёбандаанд. Ҳамчунин, шаъну эътибор ва қудрат, ки пояи омӯзиши амният аст, тағйирёбанда, мутафовит ва нисбӣ аст ва мутаносибан амнияти дар пайи афрод ва ҷомеаҳо низ нисбӣ аст. Аз ин рӯ, бо тағйири сатҳи қудрат ва мавҷудияти таҳдидҳои эҳтимолӣ ва воқеӣ ҳатто қудратмандтарин ҳукуматҳо амнияти мутлақ надоранд.
Субъективияти амният:
Аслан эҳсоси амният ё беамнӣ як чизи субъективӣ аст, ки реша дар эътиқоди динӣ, ахлоқӣ ва фарҳангии мардум дорад. Худованд дар Қуръон ба ин масъала таваҷҷўҳ кардааст. Бар асоси Қуръон, эҳсоси эминӣ дар назди мушрикон дар сояи эътиқод ба тавҳид будани Иброҳим (ъ) зуҳур кардааст ва дар воқеъ, ин омили аслӣ дар пайғамбар (с) боис шудааст, ки чунин эҳсосе дошта бошад. Қуръон, гоҳо ин эҳсоси амниятро тахаюлӣ меҳисобад, зеро омилҳое, ки амниятро эҷод мекунанд, омилҳои тағйирёбандаанд. Аз ин рӯ, дар андешаи афрод ё ҷомеа дар таҷрибаи амалӣ ҳисси амният эҷод мешавад. Худованд дар 7- 99 дар бораи эҳсоси эмин будани зиёнкорон аз макри Худо, ки эҳсоси хаёлист, дар ҳоле ки худро дар амн эҳсос мекунанд, ба муҷозоти ногаҳонӣ дучор мешаванд ва амнияташон аз даст меравад ва инчунин 6-81 «биме ба дил роҳ намедиҳед. Агар медонед, бигӯед, ки кадом як аз ин ду гурӯҳ ба эминӣ сазовортаранд» аз эҳсоси эминӣ дар сояи бутпарастии мушрикон сухан меравад, ки эҳсоси хаёлист.
Тақсимнопазирии амният: ин маънои онро дорад, ки амният бо соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти кишвар робитаи мустақим дорад; Яъне, агар дар шаҳр ё вилояте ҷанги шаҳрвандӣ ё ноамнӣ рух диҳад, наметавон иддаъо кард, ки амнияти сиёсӣ комил аст, зеро амният дар шаҳрҳои дигар халалдор шудааст. Пас, вақте ки мо аз амният сухан меронем, дар бораи амнияти ҳамаҷониба ҳарф мезанем, ки фарогири воқеии ин мафҳум аст, дар ин ҳолат амният ҳамчун таҷрибаи амалӣ бо ҳаёти ҷомеа пайванд мешавад.
Аломатҳои амният:
Азбаски амнияти фардӣ як масъалаи ботинӣ ва эҳсоси ботинию равонӣ аст, бояд инъикос ва аломатҳои он дар рафтор ва зуҳуроти берунии он пайдо шавад. Яъне, ҳамон гуна, ки изтироб ва тарс таъсири равонӣ, эҳсоси ботинӣ ва таъсири воқеӣ дорад, амният низ дорад. Аломатҳои амният дар оятҳои Қуръон зикр шудаанд, ки ба воситаи онҳо метавон будан ё набудани сатҳи амниятро дар фард ё ҷомеа шинохт. Дар байни таъсирот ва аломатҳои муҳимтарини амният инҳоро метавон ном бурд:
1.Минбари парастиш ва бандагии Худо: дар муҳите, ки инсон эҳсоси бандагӣ дорад, бидуни омили таҳдидкунанда ва ваҳмангезе, ки ин эҳсосро аз байн мебарад, метавонад ба осонӣ ба ибодат ва бандагии Худо машғул шавад. Чун муҳимтарин масъулият ва фарзи башар ин аст. «Андарз бидеҳ, ки андарз мӯъминонро манфиат дорад» (51-56). Ибодат то ба ин роҳ ба имон ва тақво бирасад, ки худ сабаби дониши мустақим ва боисрор ва иллати итминон аст. Ин аст, ки таъмини ин амният хеле асосӣ ва муҳим аст. Бо таъкиди Қуръон, таъмини амн аз ниёзҳои фитрӣ ва табиии инсон буда, вуҷуди амн майл ба парастиши илоҳӣ аз амнияти воқеъист. Амн пояи устувори пайванди мардум ба ибодати Худованди мутаъол аст (106-4). Пас, агар дар ҷое амн бошад, ибодати Худо низ самимӣ аст ва набудани минбари босубот барои ибодати илоҳӣ ба маънои набудани амнияти воқеӣ аст. Давлат новобаста аз низом бояд тавони таъмини чунин амнияти шаҳрвандонро дошта бошад ва барои барқарории он тамоми тоифаи ҷомеа иқдом кунанд.
2.Имкони пажӯҳиши ҳақиқат: дар заминаи амният, инсон метавонад бидуни тарсу ҳарос ба пажӯҳиши илмӣ машғул шавад ва бидуни ҳеҷ монеае, ки аз шинохти ҳақиқат монеъ шавад, ҳақиқатро ба даст орад. Ба гуфтаи Қуръон, амният заминае барои расидан ба ҳақиқат ва имкони пажӯҳиш дар бораи ҳақро фароҳам мекунад. Ин одамро дигар мекунад.
3.Озодии сайёҳӣ: Сайёҳии озоди шабу рӯз яке аз нишонаҳои амният барои афроди ҷомеа аст. Ин озодӣ шароити даромади иқтисодӣ ва муомилоти озоди сарвату сармоя ва пешрафти иқтисодиётро таъмин мекунад.
4.Бароҳатӣ ва некӯаҳволӣ: амният роҳат ва некӯаҳволиро таъмин мекунад. Амният пояи ободӣ ва фаровонии неъмат аст (2-126; 16-112; 28- 57). Дар 2-126 дархости рӯзӣ ва маҳсулот пас аз дархости амният омадааст ва ин тартиб метавонад ин далелро ифода кунад, ки амнияте, ки роҳат ва некӯаҳволӣ меорад ва барои он платформаи мувофиқ фароҳам меорад, бояд таъмин кард.
5.Саломатии хонавода ва оромии хонавода: Бархе аз муфассирон оромии равонии афрод ва саломатии хонаводаҳоро асари амният медонанд. Паёмбар дар ҳадисе фармудаст: Ҳар шахсе субҳ хезад ва дар амн аст, тану ҷисм ва аҳл дар амон, таъоми ҳамонрўза дорост, пас гўё тамоми дунё ба ў дода шудааст (Ҷомеи Тирмизӣ 23-47).
6.Рушди илмӣ ва озодиҳои гуногун: Пешрафт ва рушди илмӣ ба озодии фикр, тадқиқот ва комёбӣ оварда, ба ташаккули тафаккури ҷомеа дар озодфикрӣ ба протсесси инкишофи илмии ҷамъият таъсири калон мерасонад; Аз сӯйи дигар, набудани амният дар ҷомеа заминаҳои рукуди илмӣ, баён нашудани афкор, ба вуҷуд омадани норозигии мардум ва ҳамчунин заминаҳои риёкорӣ, бепарвоӣ ва нобоварӣ ба низоми сиёсӣ мешавад.
Амн - меҳвари аслии системаи сиёсӣ
Системаи сиёсӣ бояд дар таъмини саодати фард ва ҷомеа амал кунад. Фалсафаи ҳастии низоми сиёсӣ, бақо ва зинда мондани он пайванд бо адолат аст, то амният ва сулҳ таъмин гардад. Бар асоси ин қонуният ва қобили қабул будани низоми сиёсӣ дар ин замина муассир аст. Ҳар як низоме, ки амният ва роҳатро таъмин карда наметавонад, қонунияти сиёсӣ надорад, чун натавонистааст аз уҳдаи фалсафаи ҳастии худ барояд.
Амр ибни Салмӣ мегўяд: Дар ҷоҳилият аз худоёни қавми худ рўй гардондам... то ба хидмати Расули Худо (с) расидам ва салом додам ва гуфтам: Ту кистӣ? Гуфт: «Пайғамбар». Гуфтам: Паёмбар чист? Гуфт: «Аз ҷониби Худо фиристода шудааст». Гуфтам: Туро кӣ фиристод? Гуфт: Худо. Гуфтам: Чаро фиристодааст? Гуфт: «Барои пайванди хешу табор, нигаҳдории хун, бехатарии роҳҳо, шикастани бутҳо ва парастиши Худои ягона» (саҳ.262). Аз ин ҳадис, амният, ба вижа амнияти нигоҳдории ҳаёт, роҳ ба унвони яке аз фалсафаҳои ҳастии ислом ва вазифаи дин таъриф шудааст. Таваҷҷӯҳ ба бехатарии роҳҳо аз он аст, ки роҳҳо омили муҳимтарини пешрафт ва ободӣ мебошанд; Вақте ки дар роҳҳо сулҳу амонӣ пойдор мегардад, барои нашъунамо ва гул-гулшукуфоии тамоми соҳаҳои ҳаёт замина муҳайё мегардад.
Дар ҷойи дигар, Расули акрам (с) ишора мекунад, ки аслан фалсафаи мавҷудияти низоми сиёсӣ ҷуз масъалаҳое чун таъмини амният нест. Дар ин масъала ҳеҷ тафовуте миёни низоми сиёсӣ вуҷуд надорад. Зеро агар амнияти мардум ва ҷомеаро низоми сиёсӣ таъмин накунад, низоми сиёсӣ қонунияти сиёсии худро аз даст медиҳад. Чун фалсафаи мавҷудияти ҳар як низоми сиёсӣ таъмини ин арзишҳост. Бар ин асос мефармояд: Мардумро хоҳ неку бад ҳукмронӣ кард, то муъмин дар зери ҳукмронии ӯ корашро анҷом диҳад (ибодати Худо) ва кофир нафъ бигирад ва Худованд ҳар касро бар мизони аъмолаш аҷру ҷазо медиҳад.
Системаи сиёсӣ бояд барои таъмини амният аз ҳар як воситаи мувофиқ ва муассир истифода барад, чун ҳаёти инсон арзиши олӣ аст. Агар инсон офарида намешуд, мафҳуми дин маъно пайдо намекард. Имом Зайнулобидин (а) таъмини амниятро бисёр муҳим арзёбӣ кардааст, дар дуои худ дар ҳаққи марзбонон ба ин нуқтаи муҳим таваҷҷуҳ карда, фармудааст: Умри ӯро бо хушбахтӣ анҷом деҳ ва бар ӯ саодат ва қувват ато намо, то он ки душманро нобуд созад, чун марз амн шавад, душманат пушт гардонад ва гурезад (Саҳифа Саҷҷодия, Дуои 27).
Аз нигоҳи ислом, амният махсусан дар соҳаи иҷтимоӣ, ки амнияти сиёсӣ ва амсоли онро дар бар мегирад, хеле муҳим аст. Дар мавриди аҳамияти иҷтимоӣ дар ислом кофист, ки Паёмбари Худо (с) дар посух ба суоле дар бораи фалсафаи рисолати хеш мефармояд: «… ранҷҳо ба имон оранд, хешутаборӣ алоқамандӣ бошад, хунро нигоҳ дошта, роҳҳо бехатар бошад. Ҳамчунин, бо ишора ба ҳифзу нигаҳдории марз ва ташкили амнияти иҷтимоӣ ва эҷоди боварӣ барои мардум, бар масъулияти дин дар пайванд будан ба амн далолат мекунад.
Зарурияти амният: Амни кулли башар мафҳуми фарох аст ва даст ёфтан ба он басо вазнин аст, аммо мо метавонем дар бораи амнияти нисбатан устуворе сухан гӯем, ки дар сояи маърифат, илм, имон ва амали солеҳ ба вуҷуд меояд. Зеро миллату ҷомеае, ки бо имон ва амали солеҳ мусаллаҳ мешаванд, бино ба таъбири Куръон аз неъматҳои моддию маънавӣ, аз ҷумла аз амн бархурдор мешаванд. Табиист, ки амнияти пойдор боиси некӯаҳволӣ, роҳат ва амнияти равонии ҷомеа мегардад. Албатта, амният дар оятҳои Қуръон асари иллате чун парастиши Худо дар қолаби имон ва аъмоли солеҳ маҳсуб мешавад. Метавон гуфт, ки амният як масъалаи меҳварии ҳаёти ҷомеа буда, аз иллат ва заифӣ озод, умед ва боварӣ ҳамеша боқӣ монад.
Бо дарназардошти он, ки амнияти иҷтимоӣ ба тафаккури миллат, шинохти заифӣ ва иллати он вобастагӣ дорад, дарк ва татбиқи дурусти аҳкоми дин ҳам метавонад омили амният бошад ва ҳар қадар тафаккур аз меҳвари маърифат ва имони солеҳ дур шавад, ҳамон қадар масъалаи таъмини амни ҷомеаи нозуктар мешавад. Худованд дар 26-227 мефармояд: «… Ва ситамкорон ба зуди хоҳанд донист, ки ба чӣ маконе бозмегарданд». Субот ва ноустувории амниятро маҳз фаъолияти мардум муайян мекунад. Ба унвони мисол, имрўз ифрот аз сабабҳои халалдор шудани амният метавонад бошад.
Ҳамчунин, тақво ва ибодат, ки авҷи ибодати башарист ва баёнгари ниёзи инсон ба Худост, метавонад дар эҷод ва ҳифзи амният нақши муҳим дошта бошад. Аз ин рӯ, паёмбарон барои таъмини амният аз минбари дин истифода мебурданд ва аз Худованд хостаанд, ки ниёзҳои амниятии онҳо ва ҷамоату умматашонро иҷро кунад. Ҳазрати Иброҳим (а) дар дуои худ мефармояд: «Эй Парвардигори ман! Инро шаҳре амн бигардон ва мардумашро, ки ба Худо ва рӯзи қиёмат имон доранд, аз меваҳо рӯзӣ бидеҳ!» (2-126).
Бояд қайд кард, ки муҳимтарин хисороти амниятӣ набудани амнияти шахсӣ, молиявӣ ва уфуқӣ мебошад. Одамрабоӣ ё куштор яке аз зарарҳое мебошад, ки ба амнияти ҷомеа таҳдид мекунад. Ҳамчунин, ифшои асрор ва хабарҳои амниятӣ метавонад ҷомеаро ба буҳрон рӯбарӯ созад, ки барои он бояд тарҳҳо ва сиёсатҳо амалӣ шаванд, то ҷомеа аз ин мушкил осеб набинад.Омилҳо ва соҳаҳои эҳсоси бехатарӣ: ҳақиқӣ ва дурӯғ
Тавре ки гуфта шуд, амният ҳолати рӯҳии шахсест, ки дар он тарс эҳсос намешавад ва дар оромиш ва эътимод аст. Албатта, таъсири ин ҳолати равонӣ дар рафтору кирдори шахсе, ки ин эҳсосро дорад, намоён аст. Ба эътиқоди Қуръон, дар эҷоди ин эҳсос омилҳое ҳастанд, ки бархе воқеъӣ ва бархе ғайривоқеъӣ ва хаёлӣ ҳастанд.
Баъзе омилҳои эҳсоси бехатарӣ аз нигоҳи дин:
-шинохти ягонаи Офаридагор: Яке аз муҳимтарин омилҳое, ки эҳсоси амниятро эҷод мекунад, эътиқод ба асли доктаринаи дин аст. Ҳамон гуна, ки ҳазрати Иброҳим (а) худро бо ҳама таҳдидҳои мушрикон дар амн ҳис мекард. «Чаро аз он чизе, ки шарики Худояш сохтаед, битарсам, дар ҳоле ки шумо чизҳоеро, ки ҳеҷ далеле дар бораи онҳо нозил накардааст, мепарастед» (16-81). Албатта, мушрикон дар сояи ширки худ як навъ амният эҳсос мекунанд, ки тибқи Қуръон як навъ ҳисси амнияти хаёлист.
-далели қатъӣ: «Шахсе, ки далели бартарӣ, устувор ва далели қотеъкунанда дорад, дар заминаи чунин далел худро эмин ҳис мекунад ва аз далоили фиребанда ва бофтаи дигарон наметарсад (6-81)).
-пешниҳоди илоҳӣ: Инсон метавонад дар сояи ваъдаи илоҳӣ ва огоҳӣ аз он худро эмин ҳис кунад. Кафолат аз валиёни илоҳӣ: аз омилҳои дигаре, ки эҳсоси эминӣ дар як шахс ё гурӯҳ ва ҷомеаро ба вуҷуд меорад, метавон аз кафолати амнияти валиёни илоҳӣ донист. Чун ҳазрати Юсуф (а) ба аҳли байташ ваъдаи илоҳӣ медиҳад ва онҳоро кафолат медиҳад; «Чун бар Юсуф дохил шуданд, падару модарро ба оғӯш кашиду гуфт: «Ба Миср дароед, агар Худо бихоҳад, дар амон хоҳед буд!» (12-99).
-кӯмаки илоҳӣ: аз омилҳои эҷоди амният кумаки илоҳӣ аст, ки дар сураи 106-4 омадааст.
-эҷоди монеаҳо: Омили дигари эҷоди амният эҷоди монеаҳои ҷисмонӣ ва ғайри ҷисмонӣ аст. Дар ҷанги нарм, ки ҷомеа бо ҳамлаи фарҳангӣ рӯбарӯ аст, эҷоди як девори нарм бар зидди душман метавонад амниятро таъмин кунад; «Маро ба нерӯи хеш мадад кунед, то миёни шумову онҳо деворе бардорам» (18-95).Чун бунёди девори дифоӣ омили таъмини амният аст.
-имон: Ба эътиқоди Қуръон, амният яке аз асарҳои имони самимӣ ба Парвардигор аст.
-тақвияти низомӣ: Тақвияти артиш яке аз омилҳои эҷоди амният дар ҷомеа аст. Дар ин замина давлат бояд кадрҳо ва техникаи ҳарбиро тақвият диҳад ва дар ин роҳ комёб бошад: «Ва дар баробари онҳо то метавонед нерӯ ва аспони саворӣ омода кунед, то душманони Худо ва душманони худ ва ғайри онҳоро, ки шумо намешиносед ва Худо мешиносад битарсонед (8-60).- ҷустуҷӯи ризои Худо: Талош барои ба даст овардани ризои Худо яке аз омилҳои расидан ба саломатии амн ва ҳамаҷониба аст. «То Худо бо он ҳар касро, ки дар паи хушнудии ӯст, ба роҳҳои саломат ҳидоят кунад ва ба фармони худ аз торикӣ ба рӯшноияшон бубарад ва ононро ба роҳи рост ҳидоят кунад (5-16).
-шукри Худо: шукронаи неъмати амният боиси идомаи он мегардад. Пас бояд ҳамеша шукронаи Худо ва неъматҳои Ӯ, аз ҷумла неъмати амн бошад: «Худо деҳаеро мисол меорад, ки тинҷу ором буд, рӯзии мардумаш ба фаровонӣ аз ҳар ҷо мерасид, аммо ношукрии неъмати Худо карданд ва Худо ба ҷазои амалҳояшон ба гуруснагиву ваҳшат мубталояшон сохт» (16- 112).
-амали солеҳ: Амали солеҳ асоси салтанат ва амнияти мӯъминон аст. «…Ва динашонро, ки худ барояшон писандида аст, устувор созад. Ва ваҳшаташонро ба тинҷи иваз кунад» (24-55).
Аслан фалсафаи ҳастӣ ва машруияти низомҳои сиёсӣ, ниҳодҳои иҷтимоӣ таъмини саодат ва адолат аст, дар қолаби таъмини сулҳу роҳат буда, дар сурати амалӣ нагардидан низоми сиёсӣ ба бўҳрон рўбарў мешавад. Азбаски низоми сиёсӣ ба ин масъала дастгирии бештару қавитар медиҳанд, самаранокӣ дар ин соҳаҳо беҳбудиро ба вуҷуд меорад ва низоми сиёсиро афзоиш медиҳад, то амн барқарор гардад.
Адабиёти истифодашуда:
Ибни Манзур, Мухаммад бинни Макрам. Лисон-ул-араб. -Бейрут, ҷ.3 145 1414 ҳиҷрӣ.
Анборӣ. Ал-ирфон дар тафсири Куръон. -Теҳрон, ҷ.1 саҳ113.
Ҷаводи Амолӣ. Марҳилаҳои ахлоқ дар Қуръон. 1379, саҳ. 417.
Алӣ Акбар Деҳхудо. Луғатнома. -Теҳрон, ҷ.7. 1341ҳ.
Наҷафӣ, Муҳаммад ибни Ҳабибулло. Иршоду-л-озон фӣ-т-тафсири Қуръон. -Бейрут, ҷ.4.216, 1419 ҳиҷрӣ.
Фазл ибни Ҳасан. Маҷму-ъул-баён фӣ тафсири Қуръон. Таҳқиқ ва муқаддимаи Муҳаммадҷаводи Балоғӣ. ҷ. 3, 1372.
Аббос Муҳсин. Қуръон, равоншиносӣ ва илмҳои таълимӣ. -Теҳрон, 1384, ҷ. 3. саҳ. 356.
Муҳаммад ибни Ҳабибулло, Мансур Ҳусайнӣ. Қуръон, равоншиносӣ ва илмҳои таълимӣ.
Таҳия ва ба чоп омода кард: Маҳрамбеков М.
